Y Deyrnas Unedig

Y Deyrnas Unedig – Nid yw’r rhan fwyaf o bobl ein gwlad yn gwybod yr enw cywir!

Cyflwyniad

Yn 2014, roedd y refferendwmyn yr Alban yn eitem fawr yn y newyddion. Ystyr refferendwm yw pleidlais ar benderfyniad pwysig. Pleidleisiodd yr Alban o blaid aros yn y Deyrnas Unedig yn hytrach na bod yn wlad annibynnol.

Yn 2015, mwy na thebyg mai’r eitem fwyaf yn y newyddion fydd yr etholiad cyffredinol ym mis Mai. Ystyr etholiad cyffredinol yn y Deyrnas Unedig yw pan fyddwn ni’n pleidleisio i gael y 650 A.S. i ffurfio Senedd y D.U. Ystyr A.S. yw Aelod Seneddol a’r Senedd yw’r enw ar y lle mae ein haelodau seneddol yn mynd iddo yn Llundain er mwyn rhedeg y Deyrnas Unedig.

Yn aml iawn, rydyn ni’n galw ein gwlad yn Deyrnas Unedig, y D.U., Prydain neu Brydain Fawr, ond yr enw swyddogol yw Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon.

• Dechreuodd y Deyrnas Unedig gyda Deddfau Uno 1536 a 1543 rhwng Cymru a Lloegr; dyma’r ddwy wlad gyntaf i gael eu huno.
• Ym 1707, pasiodd senedd yr Alban a senedd Cymru a Lloegr Ddeddf Uno a daethon ni’n rhan o Deyrnas Prydain Fawr.
• Ym 1801, arweiniodd Deddfau Uno rhwng Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Theyrnas Iwerddon at sefydlu Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon.
• Ym 1922, daeth y rhan fwyaf o Iwerddon yn wlad annibynnol (ar wahân am Ogledd Iwerddon) a daethon ni’n Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon.

Mae’r Deyrnas Unedig yn cynnwys Cymru, Yr Alban, Gogledd Iwerddon a Lloegr  (yr enw arnyn nhw weithiau yw pedair gwlad Prydain), ond mae rhai lleoedd yn y byd sydd  ddim yn rhan o’r Deyrnas Unedig ond mae gan y Deyrnas Unedig sofraniaeth (rheolaeth) drostyn nhw. Mae rhai’n cael eu galw’n Diriogaethau Dibynnol ar y Goron ac mae rhai’n cael eu galw’n Diriogaethau Brydeinig Dramor.

• Y Tiriogaethau Dibynnol ar y Goron yw:
  • Jersey
  • Guernsey
  • Ynys Manaw.
• Yr 14 Tiriogaeth Brydeinig Dramor yw:

Anguilla; Bermuda; Tiriogaeth Antarctig Prydain; Tiriogaeth Cefnfor India Prydain; Ynysoedd y Wyryf Prydain; Ynysoedd Cayman; Ynysoedd Falkland; Gibraltar; Montserrat; Saint Helena, Ascension a Tristan da Cunha; Ynysoedd Turks a Caicos; Ynysoedd Pitcairn; Ynysoedd De Georgia a De Sandwich; a Gorsafoedd Sofran ar Gyprus. Roerdd y rhan fwyaf o’r rhain yn perthyn i’r Ymerodraeth Brydeinig a phenderfynon nhw beidio â bod yn annibynnol er bod rhai ohonyn nhw'n rhan o gytundebau sydd wedi cael eu trafod gyda gwlad arall.

Mae’r map yn dangos pa mor eang oedd yr Ymerodraeth Brydeinig. Daeth y rhan fwyaf o  wledydd yr Ymerodraeth Brydeinig yn wledydd annibynnol ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd. Ymunodd llawer o’r gwledydd hyn â’r Gymanwlad o Genhedloedd ac erbyn heddiw mae 53 o aelodau.  Roedd y rhan fwyaf ohonyn nhw’n perthyn i’r Ymerodraeth Brydeinig neu mae ganddyn nhw gysylltiad cryf gydag aelod o’r Gymanwlad a oedd yn arfer bod yn aelod o’r Ymerodraeth. Mae’r aelodau’n ceisio cydweithio er mwyn helpu ei gilydd a hyrwyddo syniadau fel democratiaeth a rhyddid ac mae gweithgareddau diwylliannol fel Gemau’r Gymanwlad yn cael eu cynnal hefyd.

Daearyddiaeth Ffisegol y Deyrnas Unedig

Dyma ffotograff o’r Deyrnas Unedig o’r gofod. Rydyn ni’n gallu gweld llawer o ddaearyddiaeth ffisegol yn y llun. Ystyr daearyddiaeth ffisegol yw’r pethau naturiol sydd ar y ddaear hyd yn oed os nad oes pobl yno. 

Ceisiwch enwi’r lleoedd canlynol ar y llun gyda’ch ffrindiau a defnyddiwch atlas (mewn llyfr neu ar-lein) i’ch helpu chi:

Gwledydd Prydain:

• Cymru
• Yr Alban
• Gogledd Iwerddon
• Lloegr

O gwmpas yr arfordir

Ynysoedd

• Ynys Môn (yr un fwyaf yng Nghymru)
• Ynys Wyth (yr un fwyaf yn Lloegr)
• Lewis a Harris (yr un fwyaf yn y D.U.)
• Ynys Manaw 

Cilfachau

• Môr Hafren/ Aber Hafren
• Bae Ceredigion
• Aber Afon Tafwys 

Lleoliadau pwysig eraill ar yr arfordir

• Penrhyn Gŵyr (penrhyn = darn o dir gyda dŵr ar dair ochr)
• Penrhyn Llŷn
• John o’Groats
• Land’s End 

Y llyn mwyaf

• Lough Neagh

Tirwedd

Dyma fap sy’n dangos y dirwedd. Ystyr tirwedd yw pa mor uchel neu isel neu serth yw’r tir. 

Unwaith eto, ceisiwch nodi’r mannau canlynol. Nodwch y rhai sy’n gyfarwydd i chi ac yna defnyddiwch atlas neu ewch ar-lein i ateb y lleill:

• Eryri
• Bannau Brycheiniog
• Y Cairngorms
• Ucheldir yr Alban
• Ardal y Llynnoedd
• Dartmoor
• Mynyddoedd Mourne

Yr ardal isaf yn y D.U. yw ardal y Ffens yn East Anglia, sy’n 4 metr islaw’r môr:

• Y Ffens

Ceisiwch ddod o hyd i uchder y mynyddoedd uchaf canlynol (mewn metrau) ym mhob un o wledydd Prydain.

Afonydd

Mae afonydd yn agwedd bwysig arall ar ddaearyddiaeth ffisegol. Ceisiwch lenwi’r tabl isod drwy ddarganfod hyd yr afonydd hyn mewn cilometrau. 

Arwynebedd

Fel arfer, arwynebedd yw faint o le sydd ar dir gwastad.

Mae’r tabl isod yn dangos arwynebedd pob un o wledydd Prydain.

Yn ôl hen jôc:

‘Pe bai Cymru’n cael ei gwneud yn fflat, byddai’n fwy na Lloegr.’

Dydy hyn DDIM yn wir ond mae’n gwneud i ni sylweddoli bod pethau’n wahanol mewn gwlad fel Cymru, lle mae llawer o fryniau a mynyddoedd o’i gymharu â gwlad fwy gwastad fel Lloegr.

Pam mae hyn i gyd yn bwysig?

Mae daearyddiaeth ffisegol yn effeithio ar eich bywyd chi, neu, yn bwysicach na hyn, ar ansawdd eich bywyd chi.

Mae gan lawer o bobl syniad ‘Bocs Siocled’ am fywyd yng Nghymru.

Mae hyn yn golygu eu bod nhw'n meddwl ein bod ni’n byw mewn gwlad sy’n debyg i’r llun hardd o fynyddoedd neu fôr rydyn ni’n ei weld ar focs siocledi neu felysion eraill –  yn enwedig y rhai sydd ar werth i dwristiaid.

Ond dydy bywyd ddim fel hyn oherwydd mae mynyddoedd, afonydd, cilfachau arfordirol, ynysoedd a phen pellaf penrhynnau anghysbell fel Penrhyn Gŵyr neu’r rhan fwyaf o Sir Benfro yn ei gwneud hi’n llawer pellach a drutach i deithio iddyn nhw neu i dalu am bethau fel ysbytai ac ysgolion.

Ar gyfartaledd, mae byw yng Nghymru yn llawer drutach na byw yn Lloegr!

Agweddau allweddol ar ddaearyddiaeth ddynol y Deyrnas Unedig

Ystyr daearyddiaeth ddynol yw’r pethau mae pobl yn gyfrifol amdanyn nhw –pethau pwysig fel poblogaeth (nifer y bobl sydd mewn lle neu ardal), ble mae pobl yn byw (aneddiadau), ble mae pobl yn gweithio neu’n gwneud eu harian, sut mae pobl yn teithio o un lle i’r llall (trafnidiaeth).

Poblogaeth y Deyrnas Unedig

Ystyr poblogaeth yw nifer y bobl sy’n byw yn rhywle.

Bob deng mlynedd, mae’r Deyrnas Unedig yn cynnal cyfrifiad, sef astudiaeth fanwl o’r holl bobl yn y wlad.

Cafodd y cyfrifiad diwethaf ei gynnal yn 2011 a bydd yr un nesaf yn cael ei gynnal yn 2021.

Mae pob cartref yn derbyn ffurflen fawr i’w llenwi am bawb sy’n byw yno.

Y cyfrifiad yw'r brif ffynhonnell wybodaeth am y bobl sy’n byw yn y Deyrnas Unedig. Mae’r wybodaeth yn cael ei defnyddio gan ein harweinwyr er mwyn gwneud penderfyniadau.

Poblogaeth yn y Deyrnas Unedig

Mae poblogaeth y Deyrnas Unedig yn cynyddu ar hyn o bryd a bydd yn cynyddu tua 10 miliwn o bobl yn ystod yr 20 mlynedd nesaf. Rhaid i’n harweinwyr wneud cynlluniau ar gyfer yr holl bobl ychwanegol hyn.

Anheddiad

Ystyr anheddiad mewn daearyddiaeth yw man lle mae pobl yn byw; gall fod yn ddinas, tref neu bentref. Mewn daearyddiaeth, rydyn ni’n disgrifio lle fel un trefol (adeiladau yn bennaf e.e. trefi neu ddinasoedd) neu fel un gwledig (cefn gwlad yn bennaf).

Roedd Cyfrifiad 2011, yn galw’r ardaloedd trefol mawr yn ardaloedd adeiledig. Gallwch chi weld y rhain yn y tabl isod. Mae mwyafrif y rhai mwyaf yn glymdrefi (clymdref yw’r gair rydyn ni’n ei ddefnyddio am ardaloedd lle mae trefi a dinasoedd gwahanol wedi tyfu tuag at ei gilydd neu wedi uno).

Dangosodd y Cyfrifiad fod 81.5% o’r bobl sy’n byw yng Nghymru a Lloegr yn byw mewn ardaloedd trefol.  Fodd bynnag, dim ond 67% oedd y ffigur ar gyfer Cymru. Mae hyn yn golygu bod tua 15% yn fwy o bobl Cymru’n byw mewn ardaloedd gwledig o’i gymharu â Lloegr.

“Beth yw’r ots am hynny?” rydych chi’n dweud.

Mae’n llawer iawn drutach darparu gwasanaethau fel iechyd ac addysg mewn ardal wledig nag mewn ardal drefol.

Yn syml iawn, mae’n costio mwy i ddarparu ar gyfer pob person yng Nghymru nag i ddarparu ar gyfer pobl yn Lloegr.

Trafodwch a Phenderfynwch – Awgrymwch rai rhesymau pam mae’n ddrutach darparu gwasanaethau mewn ardal wledig nag mewn ardal drefol.

Trafnidiaeth

Mae trafnidiaeth yn rhan bwysig o ddaearyddiaeth ddynol.

Mae 132 milltir rhwng Caerdydd a Llundain ar hyd llinell syth. Mae 139 milltir o Gaerdydd i Gaergybi, sef ein prif borthladd ar gyfer masnachu gydag Iwerddon a Gogledd Iwerddon.

Am 5 o’r gloch ar nos Fawrth, roedd Google Maps yn amcangyfrif y byddai’n cymryd 2 awr 59 munud i deithio o Gaerdydd i Lundain mewn car. Ar yr un pryd, roedd yn amcangyfrif y byddai’r daith rhwng Caerdydd a Chaergybi’n cymryd 4 awr a 41 munud mewn car.

Trafodwch a Phenderfynwch

Mae gwaith a chyflogaeth yn rhan fawr iawn o ddaearyddiaeth ddynol. Yng Nghymru, rydyn ni’n wynebu sawl her, sy’n cynyddu anghenion y bobl sy’n byw yma. 

Hyd at tua 30 mlynedd yn ôl, roedd llawer o swyddi’n gysylltiedig â chloddio am lo, cynhyrchu dur a pheirianneg trwm. 

Roedd y swyddi hyn yn gallu effeithio ar iechyd y gweithwyr yn ofnadwy; mae gan lawer o bobl sydd dros 55 oed fwy o broblemau iechyd ac, mewn rhai ardaloedd, mae lefelau anabledd yn llawer iawn uwch na’r cyfartaledd ar gyfer y D.U. 

Roedd llawer o’r swyddi hyn, fel cloddio am lo neu wneud dur, mewn ardaloedd lle’r oedd glo a haearn o dan y ddaear. 

Tyfodd nifer o’n trefi o gwmpas yr hen swyddi hyn ond wrth i’r swyddi ddiflannu, roedd ein trefi yn y mannau anghywir o safbwynt y mathau newydd o swyddi. Canlyniad hyn yw bod pobl naill ai’n gorfod teithio’n bell i’r gwaith bob dydd neu, yn waeth na hynny, eu bod nhw’n gorfod aros mewn man lle mae nifer fach o swyddi sy’n talu’n dda neu lle nad oes unrhyw swyddi o gwbl ar gael.