Mathau gwahanol o losgfynyddoedd

Mae angen i ni ddeall rhai termau allweddol pan fyddwn ni’n sôn am losgfynyddoedd:

• Llosgfynyddoedd byw – mae llosgfynydd yn fyw os yw wedi ffrwydro neu wedi dangos arwyddion o weithgaredd o fewn hanes cofnodedig (tua'r 2,000 o flynyddoedd diwethaf).

• Llosgfynyddoedd marw – os nad oes gan losgfynydd gyflenwad o fagma, yna mae gwyddonwyr yn meddwl na fydd yn ffrwydro eto ac mae’n cael ei alw’n llosgfynydd marw.

• Llosgfynyddoedd cwsg – mae llosgfynyddoedd sydd heb ffrwydro o fewn hanes cofnodedig ond sy’n parhau i gynnwys cyflenwad o fagma, ac felly sy’n gallu ffrwydro rywbryd eto, yn cael eu galw’n llosgfynyddoedd cwsg neu’n llosgfynyddoedd mud.

Weithiau, mae llosgfynydd sy’n ymddangos fel petai’n farw yn dod yn ôl yn fyw unwaith eto, er enghraifft llosgfynydd Soufrière Hills, a ddaeth yn ôl yn fyw yn sydyn ym 1995.

Llun: Soufrière 2009 eruption - NASA International Space Station, Expedition 21 crew / NASA © Public Domain

Llun: Plates tect2 en - USGS © Public Domain

Llun: Spreading ridges volcanoes map-en - Eric Gaba (Sting) © Public Domain

Cymharwch y ddau fap o losgfynyddoedd byw.

Llun: Plate tectonics map - Michael Metzger / NASA © Public Domain

Mae llawer o losgfynyddoedd mwyaf gweithredol a mwyaf peryglus y byd yn y cylchfan tansugno sydd ar hyd ymylon plât y Cefnfor Tawel yn bennaf.

Yr enw ar ymylon plât y Cefnfor Tawel weithiau yw’r ‘Cylch Tân’

Mae llawer o’r ardaloedd mwyaf peryglus o safbwynt llosgfynyddoedd wedi’u lleoli ar hyd y Cylch Tân, yn enwedig o gwmpas Indonesia.

Y Cylch Tân

Llun: Pacific Ring of Fire - Gringer © Public Domain

Indonesia

Llun: Map indonesia volcanoes - Lyn Topinka / USGS © Public Domain

Mynydd Rinjani, Lombok, Indonesia, 1994

Llun: Rinjani 1994 - Oliver Spalt © Wikimedia Commons dan Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported

Peryglon folcanig

Ffrwydrad - pan fydd ffrwydrad yn digwydd:

• bydd yn fertigol fel arfer ac ni fydd llawer o ddifrod.

• Weithiau, mae’r ffrwydrad yn un ochrol (o ochr y llosgfynydd) ac mae hyn yn gallu gwastatáu coedwigoedd neu unrhyw beth arall sydd yn ei lwybr. Digwyddodd hyn adeg ffrwydrad mynydd St Helens, UDA, ym 1980.

Cyn

 

Ar ôl

Llun: Mount St Helens Summit Pano II - Gregg M. Erickson © Wikimedia Commons dan Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported

Cwmwl Lludw - pan fydd y ffrwydrad yn un fertigol, mae’n taflu darnau o gerrig lafa i’r awyr fel cwmwl. Mae’r gwynt yn gallu cario’r lludw hwn am sawl cilometr cyn iddo syrthio i’r ddaear, gan gladdu adeiladau a chael ei anadlu i mewn.

Bomiau folcanig – mae creigiau mwy yn cael eu chwythu i fyny i’r awyr gan y ffrwydradau ac mae’r rhain yn glanio’n nes at y llosgfynydd.

Llifoedd pyroclastig – mae’r rhain yn digwydd pan na fydd hyrddiad y ffrwydrad tuag i fyny yn gallu cynnal y nwy, y lludw a’r creigiau poeth o fewn y golofn.

Bydd y golofn yn syrthio i lawr ac yna’n llifo i lawr ochrau’r llosgfynydd fel cwmwl poeth iawn (dros 400˚C fel arfer) o nwy a lludw.

Dinas St Pierre, Martinique, a ddinistriwyd gan lif pyroclastig ym 1902. Dim ond un person a ddaeth allan yn fyw – dyn a oedd wedi’i garcharu mewn dwnsiwn.

Llun: Pelee 1902 3 - RGM~commonswiki © Public Domain {{PD-US}}

Lahar - cymysgedd o ludw a dŵr sy’n creu afonydd o fwd trwchus a chreigiau sy’n caledu fel concrid.

Lahar cyn ac ar ôl – Mynydd Pinatubo

Llun: River valley filled in by pyroclastic flows, Mt. Pinatubo - Magalhães © Public Domain

Cwymp ochrol – mae ochr llosgfynydd yn hollti ac yn llifo fel tirlithriad anferth. Digwyddodd hyn pan ffrwydrodd Mynydd St Helens ym 1980 a dyna pam roedd y ffrwydrad yn un ochrol yn hytrach nag yn un fertigol.

Os bydd cwymp ochrol yn digwydd ar ynys folcanig, gall y tirlithriad achosi ton anferth neu tswnami.

Bu farw 36,000 o bobl ar ôl i losgfynydd Krakatau (Krakatoa) yn Indonesia gwympo (mae rhai arbenigwyr yn credu bod y nifer yn nes at 120,000). Bu farw’r rhan fwyaf ohonyn nhw oherwydd y tswnamis anferth a gafodd eu hachosi ar ôl i’r llosgfynydd gwympo.

Llifoedd lafa – nid yw’r rhain yn rhy beryglus i bobl a dweud y gwir oherwydd mae’r lafa gludiog yn symud yn araf. Mae lafa hylifol yn ffurfio pistyll lafa ac mae’n gallu teithio’n gynt ond pan fydd hyn yn digwydd, bydd y lafa’n llifo o fewn sianelau cyfarwydd. Mae lafa yn fwy o berygl i adeiladau nag i bobl.

Lafa hylifol yn pistyllio, Kiauea

Llun: Pahoeoe fountain original - Jim D. Griggs, HVO (USGS) staff photographer / USGS © Public Domain

Newid yn yr hinsawdd – mae hyn yn gallu digwydd wrth i nwy megis nwy o’r llosgfynydd a lludw rwystro gwres yr haul rhag cyrraedd y ddaear. Ar ôl ffrwydrad Krakatau ym 1883, cymerodd hi bum mlynedd i dymheredd y byd ddychwelyd i lefel normal ac ym 1884 roedd prinder bwyd difrifol ym mhob man bron.