Ymchwilio i’r hyn sy’n achosi’r newid yn yr hinsawdd

Yn yr erthygl gysylltiol hon, rydyn ni’n mynd i edrych ar beth sy’n achosi’r newid yn yr hinsawdd. 

• Mae gwneud yn siŵr ein bod ni’n deall geiriau allweddol fel hinsawdd ynsyniad da bob amser.

• Yn aml iawn, mae pobl yn cymysgu rhwng y gair tywydd a’r gair hinsawdd.

• Ystyr tywydd yw’r amgylchiadau atmosfferig ar ryw adeg neu’i gilydd.

Llun: Rain-on-Thassos - Edal Anton Lefterov © Wikimedia Commons dan Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported / GNU Free Documentation License

Gallwch chi weld y tywydd wrth edrych allan drwy’r ffenestr. Ydy’r aer yn symud ar hyd wyneb y ddaear? Os ydy e, dyma’r gwynt.

• Oes cymylau (dŵr wedi cyddwyso) yn yr awyr?

• Oes dŵr yn symud o’r aer i wyneb y ddaear? Y gair am hwn yw dyddodiad ac mae’n cynnwys glaw, eira, eirlaw, niwl, niwlen, gwlith a llwydrew.

Llun: High Desert Fog - Jessie Eastland © Wikimedia Commons dan Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported

 

• Os nad oes cymylau yn yr awyr, bydd yr haul yn tywynnu - yn dibynnu ar yr adeg o’r dydd.

• Gallech chi gymryd thermomedr tu allan er mwyn gweld beth yw’r tymheredd. 

Ystyr hinsawdd yw’r amgylchiadau cyfartalog dros gyfnod o amser (cyfnod o 30 mlynedd fel arfer).

Gan ein bod ni’n gwybod beth yw hinsawdd erbyn hyn, gallwn ni drafod beth yw ystyr newid yn yr hinsawdd.

Llun: Anemometer 2745 - Walter Siegmund © Wikimedia Commons dan Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported / GNU Free Documentation License

Mae newid yn yr hinsawdd yn digwydd drwy’r amser ac mae’n naturiol. Nid yw’r tywydd a’r hinsawdd yr un peth byth, bron, felly mae newidiadau bach yn yr hinsawdd drwy’r amser.

Fodd bynnag, roedd y cyfarfod mawr ym Mharis a’r cytundeb hanesyddol yn ymwneud â newid yn yr hinsawdd sy’n cael ei achosi gan weithgaredd pobl.

‘Newid yn yr hinsawdd’ yw’r ymadrodd sy’n cael ei ddefnyddio nawr ond yn y gorffennol mae pobl wedi bod yn defnyddio’r termau ‘cynhesu byd-eang’ ac ‘effaith tŷ gwydr’.

• Nid yw ‘cynhesu byd-eang’ yn gywir mewn gwirionedd oherwydd nid oes rhagolygon y bydd pob man ar y blaned yn cynhesu. 

• Mae’r ‘effaith tŷ gwydr’ yn ymadrodd anaddas hefyd oherwydd mae’n rhywbeth naturiol ac mae’n digwydd heb ymyriad gan bobl.
  
  • Mae rhai nwyon yn yr atmosffer yn cadw gwres.
  • Mae’r nwyon hyn yn gweithredu fel y gwydr sydd mewn tŷ gwydr, gan gadw’r blaned yn gynhesach nag y byddai fel arfer.
  • Mae gwyddonwyr wedi cyfrifo y byddai’r Ddaear tua 32°C yn oerach heb effaith naturiol tŷ gwydr. 

Llun: Eden project - A1personage © Wikimedia Commons - Public Domain

Newid Hinsawdd Anthropogenig

Rydyn ni’n gallu ystyried gweithgaredd pobl sy’n effeithio ar y newid yn yr hinsawdd mewn dwy brif ffordd:

• Allyriadau

• Dalfeydd 

Rydyn ni wedi trafod yr ‘effaith tŷ gwydr’ naturiol yn fyr. Mae rhai nwyon sy’n bodoli’n naturiol, megis carbon deuocsid (CO₂), methan (CH₄) ac anwedd dŵr (H₂O), yn gallu amsugno gwres a fyddai, fel arall, yn dianc i’r gofod.

Oherwydd hyn, mae’r nwyon tŷ gwydr hyn yn achosi effaith tŷ gwydr, sy’n ein cadw ni tua 32°C yn gynhesach yn naturiol – nag y bydden ni fel arall.

Allyriadau

Dyma’r nwyon rydyn ni’n ychwanegu i’r atmosffer.

Carbon Deuocsid (CO₂)

Mae CO₂ yn cael ei ychwanegu i’r awyr pan fyddwn ni’n llosgi tanwydd ffosil fel glo, nwy ac olew. Cafodd carbon o gyfnod cynhanesyddol (gannoedd o filiynau o flynyddoedd yn ôl) ei gloi yn y ddaear pan gafodd y rhan fwyaf o bethau byw eu claddu.

Llun: Men of the Mine- Life at the Coal Face, Britain, 1942 D8263 - Ministry of Information Photo Division Photographer © Wikimedia Commons - Public Domain

Mae glo, olew a nwy yn danwyddau ffosil. Pan fyddwn ni’n eu llosgi nhw yn ein cartrefi, mewn gorsafoedd pŵer ac mewn injans petrol/disel (mae petrol a disel yn cael eu gwneud o olew) mae’r carbon o’r tanwydd yn uno gyda’r ocsigen o’r awyr ac yn gwneud CO₂.

Galwch chi weld y berthynas rhwng tymheredd a CO₂ yn y graffiau hyn, sy’n dangos y ddau dros gyfnod o 450,000 o flynyddoedd. Mae’r wybodaeth wedi dod ar ôl drilio colofnau rhew dwfn.

Llun: Vostok Petit data - NOAA © Wikimedia Commons dan Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported / GNU Free Documentation License

Methan (CH₄)

Mae methan neu CH₄ yn dod o amrywiaeth o weithgareddau dynol: 

• Mae cynnyrch gwastraff, e.e. carthffosiaeth, gwastraff bwyd yn pydru ac yn cynhyrchu methan.

• Mae anifeiliaid, yn enwedig anifeiliaid fferm, yn cynhyrchu llawer iawn o fethan.

• Mae ardaloedd sydd o dan ddŵr yn cynhyrchu methan ac mae reis yn cael ei gynhyrchu mewn caeau sydd o dan ddŵr. Mae tyfu reis yn creu llawer o fethan.

Llun: Biodegradable waste - Muu-karhu © Wikimedia Commons dan Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported / GNU Free Documentation License

Dalfeydd

Math o drapiau ar gyfer dal nwyon tŷ gwydr yw dalfeydd. Mae coed yn amsugno CO₂ ac yn ei gloi yn eu boncyffion, eu gwreiddiau a’u canghennau ac felly mae fforestydd y byd yn fath amlwg o drap.

Llun: Lacanja burn - Jami Dwyer © Wikimedia Commons - Public Domain

Mae tanwyddau ffosil fel glo, nwy ac olew yn ddalfeydd hynafol rydyn ni’n eu cloddio ac yn eu rhyddhau yn ôl i’r atmosffer. 

Mae priddoedd rhewllyd yr Arctig yn ddalfa fawr ar gyfer methan. Yr enw ar y priddoedd hyn yw rhew parhaol ac mae’n drist gweld y rhew parhaol yn toddi mwy a mwy bob blwyddyn wrth i’r tymheredd godi yn yr Arctig.

Rhew parhaol ar Fôr Beaufort yn toddi

 

Llun: Beaufort Permafrost1 - Awing88 © Wikimedia Commons dan Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported